Τι είναι η θεωρία της γονεϊκής αποξένωσης;

☞ Η γονεϊκή αποξένωση αναφέρεται για πρώτη φορά ως όρος το 1985, στις ΗΠΑ, από τον Richard Gardner. Από τότε έως σήμερα δεν υπάρχει ακόμα ενιαίος κλινικός και επιστημονικός ορισμός, ενώ ο τρόπος με τον οποίο την προσεγγίζουν οι “ειδικοί” στη βιβλιογραφία μετασχηματίζεται διαρκώς. Μία πολύ ευρεία περιγραφή, ωστόσο, που απαντάται πιο συχνά, είναι ότι η γονεϊκή αποξένωση συμβαίνει όταν ένα παιδί απορρίπτει έναν γονέα και αντιστέκεται στην επαφή μαζί του χωρίς εύλογη αιτία. 

☞ Αυτή η διατύπωση, το “χωρίς εύλογη αιτία”, είναι κρίσιμη για να κατανοήσουμε την ευρεία αντιπαράθεση που έχει δημιουργηθεί σχετικά με την ηθική και επιστημονική εγκυρότητα της θεωρίας της γονεϊκής αποξένωσης. Στις δικαστικές υποθέσεις για την επιμέλεια υπάρχουν συνήθως μαρτυρίες για ένα ευρύ φάσμα συμπεριφορών και συνθηκών που εξηγούν την αποφευκτική συμπεριφορά του παιδιού απέναντι στον μη προτιμώμενο γονέα: ενδοοικογενειακή βία, είτε μπροστά στο παιδί είτε με αποδέκτη το παιδί, σεξουαλική κακοποίηση, αδιαφορία, παραμέληση, αυταρχική διαπαιδαγώγηση, ύπαρξη ενός νέου συντρόφου με τον οποίο το παιδί έχει συγκρουσιακή σχέση ή ακόμα και πρακτικοί παράγοντες όπως η απόσταση ή οι επαγγελματικές υποχρεώσεις του γονέα.

☞ Επιπλέον τα παιδιά, ειδικά σε πιο μικρές ηλικίες, πολύ συχνά δυσκολεύονται ή φοβούνται να μιλήσουν για την κακοποίηση τους, ιδίως όταν είναι σεξουαλική, και επικαλούνται φαινομενικά τετριμμένους λόγους οι οποίοι έπειτα από βαθύτερη διερεύνηση αποκαλύπτουν την πραγματική διάσταση της πολύ δύσκολης κακοποιητικής κατάστασης που βιώνουν (Pipe et al. 2007).

☞ Στη θεωρία της “γονεϊκής αποξένωσης” οι εξηγήσεις που δίνουν τα παιδιά για τον φόβο και την αντίσταση τους στην επικοινωνία με τον ένα γονέα είτε χαρακτηρίζονται παράλογες  είτε αντιμετωπίζονται ως προϊόν υποβολής, ειδικά όταν υπάρχουν καταγγελίες για κακοποίηση. Αυτή η απροθυμία να ληφθεί σοβαρά υπόψη η εμπειρία και η επιθυμία του παιδιού – απροθυμία που είναι αντίθετη στις αρχές της φιλικής προς τα παιδί δικαιοσύνης – εξηγείται εάν εξετάσουμε τις ιδέες που βρίσκονται στα θεμέλια της θεωρίας της γονεϊκής αποξένωσης. Στη θεωρία της “γονεϊκής αποξένωσης” το “δικαίωμα σε δύο γονείς” υπερέχει του δικαιώματος — αλλά και της υποχρέωσης — της προστασίας του παιδιού από την κακοποίηση, μία στάση που  συνυπάρχει “αρμονικά” με την αυθαίρετη πεποίθηση ότι οι περισσότερες καταγγελίες για ενδοοικογενειακή βία ή σεξουαλική κακοποίηση είναι ψευδείς.

☞ Οι περισσότεροι σύγχρονοι μελετητές της θεωρίας της “γονεϊκής αποξένωσης” αναγνωρίζουν ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για γονεϊκή αποξένωση όταν υπάρχουν βάσιμοι λόγοι για την αποφευκτική συμπεριφορά του παιδιού, συμπεριλαμβανομένης και της κακοποίησης  (Bernet et al. 2018). Προκειμένου να διαχωρίσουν το “αποξενωμένο” από το κακοποιημένο παιδί έχουν καταρτίσει μία λίστα με οκτώ κριτήρια (Gardner 1986, Lorandos 2013). Δύο από αυτά τα κριτήρια θεωρούνται αναγκαία, ενώ τα υπόλοιπα έξι απλώς υποστηρικτικά για την υπόθεση της γονεϊκής αποξένωσης (Lorandos 2013). Η ερμηνεία και των οκτώ κριτηρίων είναι εξαιρετικά αμφίσημη. Κάθε ένα από τα οκτώ αυτά κριτήρια, που δεν αποτελούν παρά υποκειμενική ερμηνεία των στάσεων και συμπεριφορών παιδιού και γονέων, θα μπορούσε εξίσου να ερμηνευθεί ως ένδειξη κακοποίησης και όχι “αποξένωσης” (Milchman 2021, Meier 2021).

☞  Οι μελετητές της “θεωρίας” της γονεϊκής αποξένωσης στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό σε έρευνες που μελετούν τις διαδικασίες υποβολής (suggestibility studies) προκειμένουν να στηρίξουν τον ισχυρισμό ότι τα παιδιά, ειδικά σε πιο νεαρές ηλικίες, χειραγωγούνται από τον προτιμώμενο γονέα ώστε να κάνουν ψευδείς καταγγελίες για σεξουαλική κακοποίηση (Barden 2013, Campbell 2013, Lorandos 2013). Οι έρευνες ωστόσο που χρησιμοποιούν για να υποστηρίξουν αυτόν τον ισχυρισμό είναι κυρίως πειραματικές μελέτες στις οποίες αυτά τα οποία υπέβαλαν οι γονείς στα παιδιά δεν ήταν ισχυρισμοί για κακοποίηση, αλλά πληροφορίες ουδέτερες έως ελαφρώς δυσάρεστες, ποτέ, ωστόσο, τραυματικές (Milchman 2021).

Οι παραπάνω έρευνες έχουν υπάρξει αντικείμενο ισχυρής κριτικής με το σκεπτικό ότι το να πείσεις τα παιδιά να πιστέψουν ασήμαντες λεπτομέρειες που είναι αδιάφορες για τη ζωή τους δεν έχει ουδεμία σχέση με το να τα κάνεις να πιστέψουν ότι ένας γονέας που αγαπούν τα κακοποιεί σεξουαλικά (Eisen, Quas, and Goodman 2002, Eisen, Goodman, Quin, Davis, and Crayton 2007, Malloy and Quas 2009).

Αφενός τα εμπειρικά δεδομένα είναι πολύ περιορισμένα, αφετέρου οι πειραματικές μελέτες σχετικά με τις διαδικασίες υποβολής δεν αποτελούν αξιόπιστη βάση για να υποστηρίξει κανείς ότι οι περιεκτικές περιγραφές πραγματικών κακοποιητικών γεγονότων μπορούν να οφείλονται σε υποβολή (Milchman 2021). Επιπλέον, τα περιορισμένα εμπειρικά δεδομένα που υπάρχουν σχετικά με τις διαδικασίες υποβολής σε περιπτώσεις πραγματικής σεξουαλικής κακοποίησης φαίνεται να υποδεικνύουν το αντίθετο, δηλαδή ότι όταν υπάρχουν καταγγελίες για σεξουαλική κακοποίηση αυτές δεν είναι προϊόν υποβολής (Milchman 2021, Pipe et al. 2007).

☞  Οι υποστηρικτές της θεωρίας της “γονεϊκής αποξένωσης” χαρακτηρίζουν επιπόλαιους τους λόγους για τους οποίους τα παιδιά αντιστέκονται στην επικοινωνία, όταν αυτοί οι λόγοι φαίνονται τετριμμένοι ή παράλογοι στους ενήλικες και η αντίσταση του παιδιού φαίνεται δυσανάλογη σε σχέση με την αιτιολόγηση αυτής της συμπεριφοράς. Αυτοί οι φαινομενικά επιπόλαιοι λόγοι κάποιες φορές μπορεί να αποτελούν μια κεκαλυμμένη έκκληση για βοήθεια, ιδίως όταν τα παιδιά φοβούνται τις συνέπειες από την αποκάλυψη της κακοποίησης που υφίστανται από έναν βίαιο βιολογικό γονέα (Pipe et al. 2007).

Σε αυτές τις περιπτώσεις πρέπει να δίνεται πολύ μεγάλη προσοχή από τους ειδικούς κατά την αξιολόγηση της συμπεριφοράς του παιδιού. Η απουσία αποδεικτικών στοιχείων δεν πρέπει να εξισώνεται με την απουσία κακοποίησης. Ακόμα και αν η κακοποίηση δεν έχει τεκμηριωθεί ή αποδειχθεί οι ειδικοί αξιολογητές δεν θα πρέπει να παραβλέπουν έστω και την παραμικρή υποψία ότι έχει υπάρξει κακοποίηση (Milchman 2021).

☞  Οι υποστηρικτές της θεωρίας της “γονεϊκής αποξένωσης” ισχυρίζονται ότι όταν τα παιδιά καταγγέλουν επίμονα σε πολλούς ενήλικες  ότι υφίστανται κακοποίηση τότε διεξάγουν μία λεγόμενη εκστρατεία δυσφήμισης εναντίον των “αθώων” γονέων τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτό μπορεί να είναι αλήθεια. Σε άλλες περιπτώσεις, ωστόσο, οι επαναλαμβανόμενοι ισχυρισμοί των παιδιών για κακοποίηση μπορεί να αποτελούν απέλπιδες προσπάθειες να βρουν κάποιον που θα τα πιστέψει. Πιθανώς να απευθύνονται για βοήθεια σε άτομα που εύλογα πιστεύουν ότι μπορεί να τα προστατέψουν (για παράδειγμα σε άλλα μέλη της οικογένειας, σε φίλους και τους γονείς τους, σε γείτονες, σε δασκάλους, σε άτομα που δουλεύουν στο σχολείο ή σε θεραπευτές) (Milchman 2021).

Μπορεί να είναι αποφασισμένα να βρουν υποστήριξη ιδίως εάν διαισθάνονται ότι δεν θα πιστέψουν ούτε τα ίδια ούτε τους προστατευτικούς γονείς τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι ειδικοί αξιολογητές θα πρέπει να εντοπίσουν τα άτομα στα οποία τα παιδιά μιλούν, να μάθουν τι λένε, πότε το είπαν και τι περίμεναν ή ήθελαν να συμβεί. Θα πρέπει να είναι σε θέση να διακρίνουν την εύλογη προσπάθεια αναζήτησης βοήθειας από τα κακόβουλα σχόλια (badmouthing) (Milchman 2021).

☞  Οι υποστηρικτές της θεωρίας της “γονεϊκής αποξένωσης” ισχυρίζονται ότι όλα τα παιδιά, ακόμα και τα κακοποιημένα, νιώθουν αμφιθυμία και νοσταλγούν τους κακοποιητικούς γονείς τους (Bernet 2013, Baker 2015). Η αιτιολόγηση για αυτόν τον ισχυρισμό στηρίζεται κυρίως σε περιπτώσεις παιδιών που βρίσκονται σε ιδρύματα προστασίας ανηλίκων. Σε αυτό το κριτήριο οι υποστηρικτές της θεωρίας της “γονεϊκής αποξένωσης”  αποτυγχάνουν να κάνουν την ουσιώδη διάκριση μεταξύ των υποθέσεων επιμέλειας όπου τα παιδιά διαβιούν με τον προστατευτικό τους γονέα και των παιδιών που έχουν απομακρυνθεί και από τους δύο γονείς τους και βρίσκονται σε ιδρύματα (Milchman 2021). Το ένα πλαίσιο είναι αδύνατον να συγκριθεί με το άλλο. Άλλες έρευνες που οι μελετητές της γονεϊκής αποξένωσης επικαλούνται για να υποστηρίξουν την υπόθεση της μη απόρριψης του κακοποιητικού γονέα έχουν λανθασμένες υποθέσεις & σχεδιασμό (Meier 2021).

☞  Οι υποστηρικτές της θεωρίας της “γονεϊκής αποξένωσης” ισχυρίζονται ότι η συμμαχία των παιδιών με τον προτιμώνενο γονέα αποτελεί ένδειξη “αποξένωσης”, ιδίως όταν τα παιδιά υπερβάλλουν για τις δυσάρεστες εμπειρίες τους με τον γονέα που απορρίπτουν. Ωστόσο, ιδίως όταν υπάρχουν καταγγελίες για κακοποίηση, η συμμαχία παιδιού – προστατευτικού γονέα το πιο πιθανό είναι ότι εξυπηρετεί την ανάγκη του παιδιού για προστασία. Ακόμα κι όταν τα παιδιά υπερβάλλουν σε σχέση με τις αδυναμίες του γονέα που απορρίπτουν είναι πολύ πιθανό ότι επιχειρούν να ενισχύσουν την αξιοπιστία του προστατευτικού γονέα, ιδίως αν γνωρίζουν ότι οι ισχυρισμοί τους για κακοποίηση δεν γίνονται πιστευτοί (Milchman 2021).

☞  Οι υποστηρικτές της θεωρίας της “γονεϊκής αποξένωσης” ισχυρίζονται ότι τα παιδιά αναπαράγουν τις απόψεις του  γονέα με τον οποίο είναι σύμμαχοι όταν οι καταγγελίες παιδιών και γονέων είναι παρόμοιες. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι πολύ πιθανό ότι συμβαίνει το αντίστροφο, δηλαδή, ότι οι γονείς είναι αυτοί που αναπαράγουν τις απόψεις των παιδιών και όχι τα παιδιά τις απόψεις των γονέων. Επιπλέον, είναι πολύ πιθανό ότι τα παιδιά έχουν κοινές εμπειρίες με τον γονέα σύμμαχο (για παράδειγμα σε περιπτώσεις οικονομικού στραγγαλισμού, βίωμα που δεν προϋπήρχε του χωρισμού) και ότι ο μη προτιμώμενος γονέας έχει παρόμοια συμπεριφορά τόσο απέναντι στον γονέα όσο και απέναντι στο παιδί  (Milchman 2021). Αυτό το κριτήριο, επίσης, αγνοεί σκόπιμα τις έρευνες που δείχνουν ότι τα παιδιά αναπτύσσουν ανεξάρτητα τους δικούς τους βάσιμους λόγους όταν αντιστέκονται στην επικοινωνία με τον ένα γονέα (Fortin et al 2012).

☞ Οι υποστηρικτές της θεωρίας της “γονεϊκής αποξένωσης” ισχυρίζονται ότι η εχθρική στάση των παιδιών προς την ευρύτερη οικογένεια του γονέα τον οποίο απορρίπτουν αποτελεί ένδειξη “αποξένωσης”. Ωστόσο, τα παιδιά μπορεί να αισθάνονται δικαιολογημένα θυμό ως προς την ευρύτερη οικογένεια για διάφορους λόγους. Η ευρύτερη οικογένεια μπορεί να παίρνει το μέρος του  κακοποιητή. Μπορεί να πιέζει το παιδί να αρνηθεί την κακοποίηση. Μπορεί να κατηγορούν το παιδί ότι λέει ψέματα. Μπορεί να επαινεί τον φερόμενο ως κακοποιητή ακυρώνοντας το παιδί. Οι ειδικοί θα πρέπει να αξιολογούν πολύ προσεκτικά τους λόγους για την εχθρική στάση παιδιού, και να μην υποθέτουν αυτομάτως ότι το παιδί χειραγωγείται από τον προτιμώμενο γονέα (Milchman 2021).

☞ Είδαμε ότι στη θεωρία της “γονεϊκής αποξένωσης”, ειδικά όταν υπάρχουν καταγγελίες για κακοποίηση, ο φόβος και η αποφευκτική συμπεριφορά του παιδιού απέναντι στον έναν γονέα εξηγούνται ως προϊόν υποβολής, δηλαδή ενός αόριστου συνόλου συμπεριφορών του προτιμώμενου γονέα με στόχο τη διάρρηξη των σχέσεων του παιδιού με τον μη προτιμώμενο γονέα. Σε άλλες διατυπώσεις, ανάλογα με τον βαθμό της ευθύνης που αποδίδουν στο ίδιο το παιδί, οι υποστηρικτές της θεωρίας της γονεϊκής αποξένωσης κάνουν λόγο για “πλύση εγκεφάλου” ή για παθολογική ευθυγράμμιση του παιδιού με τον προτιμώμενο γονέα, αντιλήψεις μη αποδεκτές επιστημονικά που αγνοούν βασικές έννοιες της εξελικτικής ψυχολογίας (Mercer 2022).

☞ Η αδικαιολόγητη εμμονή στη θεωρίας της “γονεϊκής αποξένωσης” σχετικά με τις ψευδείς καταγγελίες σε μεγάλο βαθμό αντικατοπτρίζει τις αντιλήψεις του εμπνευστή της, Richard Gardner. Ο Gardner, ο οποίος εργαζόταν ως ειδικός μάρτυρας σε δικαστικές υποθέσεις για τη γονική μέριμνα εκπροσωπώντας πατέρες οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί για σεξουαλική κακοποίηση των παιδιών τους, ισχυριζόταν ότι όλες σχεδόν οι καταγγελίες για παιδική κακοποίηση είναι ψευδείς και ότι οφείλονται σε πλύση εγκεφάλου που κάνουν εκδικητικές μητέρες για να στρέψουν τα παιδιά κατά του πατέρα. Η ακραία λύση που πρότεινε ήταν να απομακρύνονται τα παιδιά από τον ασφαλή γονέα και να μένουν με τον “αποξενωμένο” γονέα (και κακοποιητή) για να αλλάξει η στάση τους προς αυτόν.

☞ Οι προβληματικές προσωπικές αντιλήψεις του Richard Gardner δεν θεωρήθηκαν ποτέ επιστημονικά αξιόπιστες από τη διεθνή ακαδημαϊκή και νομική κοινότητα. Πολυάριθμοι νομικοί και άλλοι επίσημοι φορείς κάνουν συστάσεις να μην γίνονται αποδεκτές σε δικαστικές υποθέσεις μαρτυρίες που επικαλούνται το σύνδρομο “γονεϊκής αποξένωσης”, επισημαίνοντας τον κίνδυνο που αυτή η πρακτική εγκυμονεί για το βέλτιστο συμφέρον των παιδιών, καθώς από τη στιγμή που εισχωρεί στη δικαστική αίθουσα ο όρος “γονεϊκή αποξένωση” δεν αντιμετωπίζονται με τη δέουσα προσοχή οι καταγγελίες για ενδοοικογενειακή βία.